Pracownik przetwórni owocowo-warzywnej, kucharz, pomocnik kucharza, kierownik stołówki, cukiernik, rzeźnik, pracownik działu zaopatrzenia - referent, masarz, magazynier, sprzątaczka, stolarz, hydraulik, malarz pokojowy, elektryk, ślusarz, praczka, pracownik magla, krawcowa, dziewiarka, pielęgniarka, pielęgniarka środowiskowa, opiekunka w żłobku, przedszkolanka, nauczycielka - w tylu zawodach pracuje codziennie tak zwana kobieta niepracująca!
D.D. Na tej liście brakuje podawacza pilota.
A.T. W dodatku kobiety pracujące zawodowo nie robią znacząco mniej w domu niż niepracujące. Mężczyźni tygodniowo spędzają w pracy średnio o dziewięć godzin i 27 minut więcej niż kobiety, ale w skali tygodnia kobiety poświęcają na prace domowe i opiekę nad dziećmi o 45 godzin więcej. To jeden z wyników naszych badań, które przeprowadziłyśmy w 2002 roku.
Przebadałyśmy 1038 kobiet i mężczyzn w wieku od 18 do 65 lat. To losowa, reprezentatywna próba. Wcześniej robiłyśmy wywiady, które pomogły nam przygotować pytania do ankiety, np. czy prace domowe to praca, czy powinno się za nie płacić.
I co odpowiedziały kobiety? Czy przewijanie, zmywanie i sprzątanie to praca? Czy oczekują za nią pieniędzy?
D.D. Absolutna większość (90 proc. kobiet i 80 proc. mężczyzn) uważa, że to jest praca, z tym że mężczyźni rzadziej dostrzegają, że prace domowe wiążą się z jakimś wysiłkiem fizycznym. Mniej więcej połowa badanych mężczyzn i kobiet sądzi, że powinno się za nie płacić.
A.T. Naszej książce celowo nadałyśmy tytuł "Nieodpłatna praca kobiet", a nie np. "Domowa praca kobiet". Używając określenia "nieodpłatna" (unpaid work w dokumentach unijnych), nadajemy temu zjawisku wymiar polityczny, mówimy: to jest praca, za którą kobiety nie otrzymują żadnego wynagrodzenia. Wkład kobiet pracujących w domu do dochodu narodowego brutto jest w ogóle nieuwzględniany. Beata Mikuta w 2000 roku obliczyła, że średni czas przeznaczony na wykonywanie czynności domowych wynosi 5,5 godziny dziennie w miastach i 6,5 na wsi, a potem wyceniła poszczególne czynności według stawek godzinowych zawodów, którym odpowiadają poszczególne czynności domowe. Okazało się, że wartość pracy domowej jest porównywalna z wielkością przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w gospodarce narodowej (dziś jest to 2500 zł), a także że powiększa ona wartość dochodu narodowego brutto o blisko 23 proc.
Nie chciałabym jednak w tym rozumowaniu pójść za daleko, nie sądzę, żeby środowiska feministyczne, a nawet same kobiety, miały szczególne nadzieje, że za tę pracę zacznie się wyliczać pensje. Sformułowanie "nieodpłatna praca kobiet" pozwala inaczej spojrzeć na tę codzienną aktywność kobiet, które do tej pory funkcjonowały w romantycznym micie rodziny - miłości i poświęcenia.
To kobiety chcą, żeby im płacić, czy nie chcą?
D.D. Tylko połowa kobiet uważa, że za pracę w domu powinno się płacić. Jeśli kobiety myślą o pieniądzach, to dlatego, że przydałyby się dla domu, dla rodziny. Co trzecia kobieta jest jednak przeciwniczką opłacania pracy domowej, bo jest to obszar życia prywatnego i osobistych wyborów. Gdyby opłacać czynności domowe, czułyby się służącymi swoich mężów - mówią. Zapłacone, to dlaczego kurz leży pod szafą? Teraz czują, że mają wolny wybór. Nie mam kurzu, bo lubię porządek. Sprzątam, bo tak chcę.
A.T. Większość kobiet traktuje wykonywanie prac domowych jako z jednej strony swój obowiązek, z drugiej - jako formę okazywania uczuć rodzinie. To powszechna i bardzo głęboko uwewnętrzniona norma kulturowa. Opłacanie prac domowych przez państwo nie zmieniłoby relacji między płacami na bardziej równościowe, wręcz przeciwnie - utrwaliłoby tradycyjny wzór. Kobiety zostawałyby w domu, mężczyźni działaliby w sferze publicznej. To byłaby pułapka dla samych kobiet, łatwiej byłoby im rezygnować z planów i ambicji, które miały przed założeniem rodziny.
Jest jednak jedna forma przeliczenia na pieniądze prac domowych, nad którą warto się zastanowić. Chodzi o emerytury dla kobiet, które zajmowały się dziećmi, osobami wymagającymi opieki i domem. Te lata mogłyby być wliczane do stażu pracy i stanowić podstawę do naliczania emerytury.
Może trzeba włączyć mężczyzn w wykonywanie owej nieodpłatnej pracy i zacząć się partnersko dzielić tymi obowiązkami?
A.T. To oczywiście ideał, ale w Polsce wciąż daleko do jego osiągnięcia. Mówiąc żartobliwie, mężczyźni chętnie pomagali np. w latach 70., kiedy pojawiły się pralki, bo fascynował ich ten sprzęt. Dziś już im się znudziły.
To kobiety już zawsze będą skazane na dwa etaty, w tym jeden bezpłatny? Nie ma żadnych jaskółek równouprawnienia przy zlewozmywaku?
A.T. Na pewno coś się w relacjach między płciami zmienia. 40 proc. kobiet chwali swoich partnerów za to, że w porównaniu z ich ojcami zmienili się bardzo, w dużym stopniu przejęli tę część zajmowania się dziećmi, którą można określić jako wypoczynkowo-rozrywkową.
Pewien mężczyzna na pytanie, czy opiekę nad dzieckiem można traktować jako pracę, odpowiedział: "Dla mnie na przykład opieka nad dzieckiem jest związana z jednej strony, powiem, że na poziomie uczucia, a z drugiej - na poziomie komórki. Ja to czuję każdym nerwem swojego ciała i swojej psychiki. Mówię ci, jak widzę, że się przewrócił i coś mu się z kolanem stało, to ja czuję dokładnie, jakby mi ktoś nóż wbijał w splot słoneczny. Gdy coś mu się dzieje, to mi się dzieje. Nie mogę powiedzieć, że to jest jakakolwiek praca, to jest ponad moją bezpośrednią wolą. No, to samo wypływa z siebie".
A.T. Młodzi mężczyźni mają bardziej pozytywny stosunek do opieki nad dziećmi niż młode kobiety. Kobiety chcą mieć dzieci, ale planują ich mniej niż mężczyźni.
Szokujące!
A.T. No cóż, kobieta ma wyobraźnię, wie, jaką rewolucją w życiu jest małe dziecko.
D.D. Mężczyźni tak czują, bo mają inne doświadczenia z dziećmi niż kobiety, podobnie jak dziadkowie dostają samą radość i przyjemność.
A.T. Mężczyźni naprawdę się zmieniają, w wywiadach z nami niemal wszyscy starali się stworzyć wrażenie, że dzielą się obowiązkami domowymi ze swymi partnerkami. Często mówili, że robią w domu znacznie więcej niż w rzeczywistości, ale najważniejsze, że dostrzegli, że teraz modny i akceptowany jest układ partnerski. Zmienili się psychicznie w porównaniu z wynikami badań z lat 1998 i 2000 przybyło im cech uważanych za kobiece.
To znaczy?
A.T. Opiekuńczości, troskliwości, czułości. Ten nowy mężczyzna jest znacznie bardziej uważny i łatwiej z nim negocjować. Kobietom bardzo zależy na związkach i nie chcą niczego wymuszać, ale jeśli partnerzy będą skłonni do rozmowy, wynegocjują bardziej równościowy układ.
Gdy rodzina przestanie się opierać na sztywno określonych rolach społecznych, a stanie się bardziej elastyczna, praca domowa kobiet się zmniejszy. Musi temu towarzyszyć jednak przemyślana polityka, która pomoże funkcjonować w rodzinie kobietom i mężczyznom na równych prawach. Nazywam ją prorodzicielską, bo słowo "prorodzinna" oznacza, że nadal będziemy ułatwiać działania według wzoru, który obowiązuje - ostrego podziału na role męskie i kobiece.
Prorodzicielska, czyli taka jak w Szwecji?
A.T. Tak, i taka jak w Belgii, gdzie rok płatnego urlopu może wziąć każde z rodziców. Te kraje i szereg innych dają obu płciom możliwość wychowywania dzieci. Nie oznacza to oczywiście, że obie płcie w równym stopniu z tych możliwości korzystają.
Mężczyźni się zmieniają. A kobiety?
A.T. Ogromną rolę odgrywa wiek. Kobiety młodsze i lepiej wykształcone nie mają ochoty brać udziału w festiwalu opiekuńczości, dystansują się do roli opiekunki dzieci, ludzi starszych i niepełnosprawnych, mówią o tym w kontekście kobiecego fatum. Jeszcze parę lat temu dominował typ matki Polki, kobiety, która ma wszystko na głowie, za wszystko czuje się odpowiedzialna i wszystkiemu podoła. Dziś dominuje typ kobiety asertywnej.
Asertywnej?
D.D. Mam prawo decydować o tym, czego chcę i jak ma moje życie wyglądać. A chcę np. ugotować mężowi obiad. Asertywna postawa na razie wyraża się gotowością do negocjowania kontraktu, ale jeszcze nie neguje tego kontraktu. Połowa kobiet do 24. roku życia gotowanie, pranie, sprzątanie uważa za naturalny obowiązek kobiety.
Czyli na dwa etaty?
D.D. Nazywamy to syndromem superkobiety. Ale zmiany są szersze - kiedyś kobiety identyfikowały się bardziej jako żony. Dziś głównie kobiety słabiej wykształcone czują się przede wszystkim żonami, przy czym co trzecia kobieta, która ma dziecko, czuje się przede wszystkim matką.
Matka, żona - czy to duża różnica?
D.D. Zdecydowanie. Kobieta, która widzi się w roli żony, nie postrzega się autonomicznie, tylko poprzez męża. To w rolę żony wpisane są prace domowe, rola matki to przede wszystkim opieka, prace matki są ekspresją miłości, żony - obsługą i uszczęśliwianiem mężczyzny. Niestety, wciąż w podobnie niewielkim stopniu czujemy się pracownikami i kobietami.
A mężczyźni? Jak się identyfikują?
D.D. Mężczyzna, który ma dzieci, czuje się przede wszystkim mężem, a następnie człowiekiem. Rzadko, wbrew emocjonalnym deklaracjom, ojcem (11 proc. w porównaniu z 34 proc. kobiet czujących się przede wszystkim matkami).
A.T. Pamiętajmy, że to kobiety poradziły sobie lepiej z okresem transformacji, są lepiej wykształcone, według Banku Światowego mamy najwięcej w Unii Europejskiej kobiet, które założyły przedsiębiorstwa.
To świadczy o tym, że kobiety będą coraz słabiej identyfikować się z normą, jaką jest konieczność wykonywania przez nie nieodpłatnej pracy.
Uświadomiłyście kobietom, że są przeciążone i wyzyskiwane, każdy normalny człowiek powinien zastrajkować. Czy dałoby się zorganizować taki strajk generalny? Na przykład 8 marca?
A.T. Na pewno nie, i żadna z płci nie chciałaby takiego strajku. Kobiety skarżą się na ten domowy kierat, na to kobiece fatum, ale 87 proc. mężatek woli wszystko zrobić samodzielnie i nie prosić o pomoc. Oto jak jedna z ankietowanych opowiedziała o sprzątaniu:
"To znaczy mogłabym nie sprzątać przez tydzień, nie włączać odkurzacza, byłoby to spojrzenie mojego męża, bo jemu nie przeszkadza. Przecież nikt tam nie chodzi w kaloszach, a to, że ja mam taką potrzebę, że przychodzę z pracy i jak ten automat muszę grzać zupę albo robić następną czy przygotować obiad, no to nie, no to zjemy kanapki"... To są takie odpowiedzi albo: "Po co dzisiaj odkurzasz? Musisz teraz odkurzać? Stało się coś, wysypało się coś? - Nie, no nie, ale ja potrzebuję odkurzyć. - Ale przecież możesz to zrobić jutro". I to jest właśnie postrzeganie domu przez mężczyznę: "No nie, mogę, pewnie, że mogę, ale tą metodą to mogę sobie trzy dni odpoczywać". Czy zostałyśmy tak wychowane? Czy to nasze poczucie odpowiedzialności? Czy mamy inną wrażliwość? Te pytania pozostają bez odpowiedzi.
Na pewno gdyby odebrać nam prace domowe, byłoby nam czegoś brak.
Czego byśmy tak żałowały?
A.T. Niezależnie od zmęczenia ta praca daje nam rodzaj władzy nad mężczyznami i rodziną. Ja posprzątałam, kupiłam, załatwiłam, ja wychowuję, tylko ja wiem, co będzie na obiad dziś i we wtorek. Jestem wielkoduszna, zorganizowana, ja mogę, ja potrafię, ja dam radę, mam pełną kontrolę nad rzeczywistością. Moja sąsiadka, która codziennie przed wyjściem do pracy myła podłogę, opowiadała mi, jak lubi to uczucie, gdy wszystko jest czyste, posprzątane. Sama, gdy miałam małe dziecko, wychodząc na zajęcia, zostawiałam teściowej lub opiekunce mleczko w butelkach, zupki przetarte, ubranka i pieluszki poprasowane, miałam poczucie satysfakcji, że nad wszystkim panuję.
Życie rodzinne, funkcjonowanie wszystkich członków rodziny to niewymierny chaos trudny do ogarnięcia. Gdyby przełożyć obowiązki pani domu na stanowisko pracy, byłyby to dwie strony zdań z najróżniejszych dziedzin. Z tego trzeba ulepić dobrze funkcjonującą całość, pamiętając, że działamy w sferze relacji międzyludzkich, które wciąż się zmieniają. To zrozumiałe, że jak nam się udaje, mamy z tego satysfakcję.
Jolanta Brach-Czaina w książce "Szczeliny istnienia" nadała codziennym czynnościom wymiar metafizyczny. Nazwała je krzątactwem. "Wszystkie nasze dzienne sprawy, miałkie, na pozór bezsensowne, pozbawione wagi, są jednak tym, przez co dane jest nam uczestniczyć w walce ostatecznej. Drobne czynności krzątaczego bytowania,
błahe gesty - obcinanie odrastających paznokci albo nakrywanie i sprzątanie ze stołu - jak się okazuje, mają poważne konsekwencje. Bezwzględne. Ostateczne. Zimne. Krzątactwo osadza codzienność w metafizycznym porządku rzeczy, w którym istnienie konfrontowane jest z nicością". Odkurzając, ścieląc, składając, codziennie od nowa podejmujemy walkę z chaosem. Gdy tego zaprzestaniemy, poddamy się, nicość wypełznie i wszystko zaleje.
A.T. I to jest właśnie odpowiedź na pytanie, dlaczego nie będzie strajku, dlaczego jak kobieta wraca z pracy, musi odkurzyć dywan i zagrzać zupę. Ale nigdzie nie jest powiedziane, że musimy samotnie zmagać się z nicością. Może za parę lat nauczymy mężczyzn dostrzegać ją i z nią walczyć. Razem będzie nam łatwiej.
Anna Titkow, Danuta Duch-Krzystoszek i Bogusława Budrowska są autorkami książki "Nieodpłatna praca kobiet, mity, realia, perspektywy", wyd. IFiS PAN, Warszawa 2004. Z tej książki pochodzą też przytoczone w tekście badania
